(oryginał, łatwiej czytać: http://www.zhr.pl/jak-harcerstwo-wychowuje )
W swej stuletniej historii ruch harcerski zdołał wytworzyć swój własny, niezwykle skuteczny system wychowania młodzieży, który opiera się na specyficznej metodzie działania, całkowicie odmiennej od tych stosowanych w szkolnictwie.
W swej stuletniej historii ruch harcerski zdołał wytworzyć swój własny, niezwykle skuteczny system wychowania młodzieży, który opiera się na specyficznej metodzie działania, całkowicie odmiennej od tych stosowanych w szkolnictwie.
Aby zrozumieć założenia owej metody,
należy sobie uświadomić, iż Harcerstwo nie zajmuje się jedynie
przekazywaniem wiedzy, lecz powołane jest do wyrabiania charakterów i
kształtowania postaw – w szczególności postaw obywatelskich.
Ktoś, kto nie miał okazji zaznajomić się
z metodycznymi założeniami naszego ruchu, może traktować obserwowane
przejawy działalności harcerskiej z przymrużeniem oka – jako jałową,
infantylną zabawę – przysłowiowe „bieganie w krótkich portkach po
lesie”. Tymczasem owa dziwna dla postronnego obserwatora
inność Harcerstwa od szkoły jest warunkiem jego nieprawdopodobnej
skuteczności wychowawczej.
Zasada oddziaływania naturalnego
Harcerstwo wykorzystuje naturalne formy aktywności dzieci i młodzieży – takie, jakie podejmują one spontanicznie w sytuacjach nieskrępowanych nadzorem osób dorosłych. Słabo zorientowane w istocie Harcerstwa osoby mogą odbierać zewnętrzne przejawy życia harcerskiego jako coś niepoważnego, co niczemu pożytecznemu nie służy.
Harcerstwo wykorzystuje naturalne formy aktywności dzieci i młodzieży – takie, jakie podejmują one spontanicznie w sytuacjach nieskrępowanych nadzorem osób dorosłych. Słabo zorientowane w istocie Harcerstwa osoby mogą odbierać zewnętrzne przejawy życia harcerskiego jako coś niepoważnego, co niczemu pożytecznemu nie służy.
Tymczasem właśnie w tym tkwi tajemnica
skuteczności Harcerstwa. Młodzież bardzo chętnie uczestniczy w życiu
harcerskim, bowiem odpowiada ono jej upodobaniom, a uczestnicząc w
atrakcyjnym dla niej życiu grupy rówieśniczej, poddaje się jej wpływowi.
Z założeń zasady oddziaływania
naturalnego wynika stosunkowo młody wiek instruktorów harcerskich,
którzy prowadzą pracę drużyn. Najlepsze rezultaty osiągają w tej pracy
instruktorzy, którzy są uczniami wyższych klas licealnych bądź
studentami, gdyż wyrastają dopiero ze świata, do którego należą
ich podopieczni. Młodzi drużynowi doskonale rozumieją ten świat i
intuicyjnie wyczuwają, które formy aktywności będą przez
harcerzy odebrane jako naturalne, a tym samym zaakceptowane i stosowane.
Naturalność podejmowanych działań jest
nie tylko gwarantem atrakcyjności Harcerstwa, ale także sprawia, iż te
działania odpowiadają rozwojowym potrzebom młodzieży. To powoduje, że
Harcerstwo, przez odpowiednią treść i formę zajęć, jest w stanie ten
rozwój skutecznie wspierać.
Zasada oddziaływania od wewnątrz
Oddziaływanie harcerskie na młodzież ma szansę powodzenia jedynie przy spełnieniu
dwóch warunków:
Oddziaływanie harcerskie na młodzież ma szansę powodzenia jedynie przy spełnieniu
dwóch warunków:
- Warunek dobrowolności
Młodzi ludzie muszą sami chcieć wstąpić i
należeć do Harcerstwa. Wszelkie formy przymusu, choćby nawet
podejmowane z najszczerszych pobudek i mające na względzie
dobro dziecka, przynieść mogą tylko i wyłącznie skutek odwrotny do
zamierzonego.
Zwłaszcza wobec młodzieży ze
starszych klas szkół podstawowych, gimnazjów i liceów, która znajduje
się w wieku charakteryzującym się przekorą, a nawet buntem wobec
wszelkich przejawów presji płynącej ze strony dorosłych. Nie można
nikogo zmusić, aby przyjął wartości leżące u podstaw wychowania
harcerskiego.
Można natomiast do nich przekonać, co w
warunkach dobrowolności staje się niezwykle proste. Aby warunek ten mógł
być spełniony, Harcerstwo musi być propozycją przede wszystkim bardzo
atrakcyjną. Tylko tak można zachęcić młodzież do życia we
wspólnocie, która stawia swoim członkom niezwykle wysokie wymagania.
- Warunek świadomości
„Mam szczerą wolę (…)” – od tych słów
rozpoczyna się rota Przyrzeczenia Harcerskiego, w którym dziewczęta i
chłopcy uroczyście zobowiązują się wejść na drogę prowadzącą w kierunku
wyznaczonym przez harcerskie ideały służby, braterstwa i pracy nad sobą.
Zanim jednak dojdzie do złożenia
Przyrzeczenia, każdy z nich odbywa kilkumiesięczny okres próbny, w
trakcie którego poznaje smak życia harcerskiego oraz wymagania, jakie
stawia się przed kimś, kto chce nosić mundur i Krzyż Harcerski. W tym
czasie chłopcy i dziewczęta zdobywają swój pierwszy stopień harcerski,
nabywając niezbędne umiejętności pozwalające im brać aktywny udział w
życiu drużyny oraz próbują żyć wedle Prawa Harcerskiego. Kto tę próbę
pomyślnie przejdzie, ten doskonale wie, do czego się zobowiązuje,
składając Przyrzeczenie Harcerskie.
Zatem każdy, kto nosi mundur, robi to
nie tylko dobrowolnie, ale przede wszystkim z pełną świadomością
tego, czego się od niego oczekuje. W wyniku zdobywania kolejnych stopni
wtajemniczenia harcerskiego, świadomość ta staje się coraz wyższa, aż
dochodzi do tego momentu, w którym człowiek dla osiągnięcia
pełni własnego szczęścia zaczyna sam od siebie wymagać. Ostatni,
najwyższy stopień harcerski przyznaje się młodym ludziom, których nie
trzeba już motywować do samorozwoju i życia wypełnionego służbą za
pomocą typowo harcerskich zachęt. Wychowanie harcerskie zmierza do
osiągnięcia takiego właśnie stopnia świadomości i do przyjęcia tego typu
postawy życiowej.
Zasada oddziaływania wzajemnego
W chwili, kiedy młody człowiek wchodzi w okres uwalniania się spod wpływu rodziców i zaczyna negować dotychczasowe autorytety, a nawet buntować się wobec zasad rządzących światem dorosłych, jego życie może znaleźć się na rozdrożu. Coraz mniej liczy się ze zdaniem rodziców i zasadami obowiązującymi w szkole, a coraz bardziej przejmuje się opinią rówieśników. W tym czasie decydujący wpływ na opinie i postępowanie, a nawet dalsze życie młodego człowieka wywierają grupy rówieśnicze. Żywioł ten jest trudny do okiełznania, a przez to niebezpieczny i często prowadzi na manowce.
W chwili, kiedy młody człowiek wchodzi w okres uwalniania się spod wpływu rodziców i zaczyna negować dotychczasowe autorytety, a nawet buntować się wobec zasad rządzących światem dorosłych, jego życie może znaleźć się na rozdrożu. Coraz mniej liczy się ze zdaniem rodziców i zasadami obowiązującymi w szkole, a coraz bardziej przejmuje się opinią rówieśników. W tym czasie decydujący wpływ na opinie i postępowanie, a nawet dalsze życie młodego człowieka wywierają grupy rówieśnicze. Żywioł ten jest trudny do okiełznania, a przez to niebezpieczny i często prowadzi na manowce.
Każdy świadomy swej roli rodzic zaczyna
wtedy odczuwać niepokój przed „wpadnięciem dziecka w złe towarzystwo”.
Młody człowiek potrzebuje zaistnieć w grupie rówieśniczej i dobrze jest,
gdy grupą tą okazuje się zastęp lub drużyna harcerska. Jeśli znajdzie
tam akceptację dla siebie, przyjaźń i atrakcyjne formy spędzania wolnego
czasu – nie będzie już szukał innego towarzystwa.
Ścisłe przestrzeganie
warunku dobrowolnej przynależności do Harcerstwa oraz
świadomość wynikających z tego obowiązków oznacza, że w
drużynach pozostają tylko ci, których udało się zachęcić do przyjęcia
określonego, harcerskiego stylu życia. Jednostki te tworzą
sobie nawzajem odpowiednie, naturalne środowisko wychowawcze, które
można nazwać „dobrym towarzystwem”. Wpływ tego środowiska może okazać
się nie tylko bezpieczny pod względem wychowawczym, ale wręcz pożyteczny
i nieoceniony. Normy zachowania obowiązujące w takiej harcerskiej
grupie rówieśniczej oraz wyznawane przez jej członków wartości
przyczyniają się do kształtowania
Mechanizm ten działa zawsze, dopóki
przywództwo drużynowego budowane jest na naturalnym autorytecie. Próba
oparcia przez instruktora swojej pozycji w grupie na jakiejkolwiek
podstawie formalnej (tak jak to jest w relacji nauczyciel –
uczniowie), burzy naturalny charakter oddziaływania, a sytuacja taka
natychmiast zostaje odebrana przez harcerzy jako element sztuczny, rodem
ze świata dorosłych, przeciw któremu młodzież się buntuje. To
również prowadzi do załamania się pracy harcerskiej, bowiem żaden
młody człowiek nie zaakceptuje tego typu formalnych relacji w
grupie rówieśniczej i drużyna szybko się rozpadnie.
Zasada oddziaływania wzajemnego jest
także jednym z kilku powodów, dla których instruktorzy nie otrzymują
żadnego wynagrodzenia za swoją służbę instruktorską zaburzyłoby to
partnerski charakter tych relacji. Pobieranie wynagrodzenia za
prowadzenie drużyny oznaczałoby, że instruktorzy wykonują pracę
zarobkową, a nie przewodzą młodszym z potrzeby serca i szczerej
przyjaźni. Przeczyłoby to także ideałowi bezinteresownej służby
społecznej, do którego drużynowy ma własnym przykładem zachęcić swoich
harcerzy.
Zasada oddziaływania pozytywnego
Harcerstwo stara się dostrzec i wydobyć na światło dzienne to, co w każdym młodym człowieku jest dobre i wartościowe. Jest to konsekwencja świadomego wyboru dokonanego już u zarania istnienia ruchu harcerskiego, kiedy to zdecydowano się oprzeć go na pozytywnym charakterze środków oddziaływania – dobrych wzorcach, wartościowym przykładzie osobistym, rozbudzaniu aspiracji, zachęcaniu do dążenia do ideału.
Harcerstwo stara się dostrzec i wydobyć na światło dzienne to, co w każdym młodym człowieku jest dobre i wartościowe. Jest to konsekwencja świadomego wyboru dokonanego już u zarania istnienia ruchu harcerskiego, kiedy to zdecydowano się oprzeć go na pozytywnym charakterze środków oddziaływania – dobrych wzorcach, wartościowym przykładzie osobistym, rozbudzaniu aspiracji, zachęcaniu do dążenia do ideału.
Wychowanie harcerskie sprzyja i motywuje
do stałego rozwoju talentów i dobrych cech charakteru, jakie kryją się w
każdym z nas. Efektem tego, w skali społecznej, jest wielka
różnorodność wartościowych typów ludzi, które zebrane w większą
zbiorowość tworzą jej
bogactwo i wielki potencjał rozwojowy. A przecież sto lat temu, kiedy Harcerstwo powstawało, bardziej oczywisty był zupełnie inny wybór metod wychowania – rozpowszechnione były te oparte na zakazach i ograniczeniach oraz wzbudzaniu lęku i poczucia winy. Za pomocą tego typu negatywnych środków oddziaływania również można osiągać pozytywne rezultaty wychowawcze. Przykładem tego może być prawo karne. Zwróćmy jednak uwagę, że bardzo łatwo jest osiągnąć stan, w którym można o sobie powiedzieć, że nie wykracza się poza ramy kodeksu karnego. W tym stanie nie pojawia się już żaden bodziec do dalszego rozwoju, a efektem tego typu oddziaływania jest osiągnięcie pewnego minimalnego standardu zachowań przystających do z góry założonej formy.
bogactwo i wielki potencjał rozwojowy. A przecież sto lat temu, kiedy Harcerstwo powstawało, bardziej oczywisty był zupełnie inny wybór metod wychowania – rozpowszechnione były te oparte na zakazach i ograniczeniach oraz wzbudzaniu lęku i poczucia winy. Za pomocą tego typu negatywnych środków oddziaływania również można osiągać pozytywne rezultaty wychowawcze. Przykładem tego może być prawo karne. Zwróćmy jednak uwagę, że bardzo łatwo jest osiągnąć stan, w którym można o sobie powiedzieć, że nie wykracza się poza ramy kodeksu karnego. W tym stanie nie pojawia się już żaden bodziec do dalszego rozwoju, a efektem tego typu oddziaływania jest osiągnięcie pewnego minimalnego standardu zachowań przystających do z góry założonej formy.
Gdyby oddziaływać na obywateli tylko za
pomocą tego typu metod, efektem byłoby powstanie społeczeństwa
zunifikowanego o charakterze „koszarowym”, właściwego dla systemów
totalitarnych. Tymczasem dzisiejsze Harcerstwo wpisuje się w szeroki
front ruchów i organizacji społecznych, których ambicją jest budować w
Polsce i w Europie fundament pluralistycznego społeczeństwa
obywatelskiego, czerpiącego swą siłę z bogactwa różnorodności. Dlatego
motywujemy młodzież do rozwoju i próbujemy z każdego człowieka wydobyć i
rozwijać to, co jest w nim wartościowe. Nie staramy się przycinać
ludzkich osobowości do z góry założonej wspólnej formy, jak to miałoby
miejsce, gdybyśmy stosowali metodę zakazów i ograniczeń. Z tej właśnie
przyczyny Harcerstwo kryje w sobie ogromny potencjał oddziaływania,
którego uwolnienie zależy tylko od postawy, talentu i umiejętności
drużynowych.
Zasada oddziaływania pośredniego
Drużynowi wystrzegają się moralizowania i wywierania bezpośredniego wpływu na młodzież w formie pouczania. Kto usiłowałby to robić, stawiałby się ponad nią, a tym samym niweczył wcześniej wymienione założenia metody harcerskiej. Dlatego Harcerstwo wykorzystuje metodę oddziaływania pośredniego, według której nie ma potrzeby rozprawiania o ideałach. Po prostu żyje się nimi na co dzień.
Drużynowi wystrzegają się moralizowania i wywierania bezpośredniego wpływu na młodzież w formie pouczania. Kto usiłowałby to robić, stawiałby się ponad nią, a tym samym niweczył wcześniej wymienione założenia metody harcerskiej. Dlatego Harcerstwo wykorzystuje metodę oddziaływania pośredniego, według której nie ma potrzeby rozprawiania o ideałach. Po prostu żyje się nimi na co dzień.
Często mówi się, że Harcerstwo wychowuje
do czynu poprzez czyn. Zamiast urządzać pogawędki na temat potrzeby
niesienia pomocy drugiemu człowiekowi, harcerze ćwiczą na zbiórkach
procedury resuscytacji, szkolą się i rozgrywają gry oraz zawody w
udzielaniu pierwszej pomocy, a gdy tylko mogą, pełnią różnego rodzaju
dyżury i służby ratownicze.
Dla zobrazowania pośredniego charakteru
oddziaływania harcerskiego, można przytoczyć przykład gry terenowej:
jeden zespół otrzymuje zadanie dostarczenia we wskazane miejsce bardzo
ważnej przesyłki, a drugi musi mu to uniemożliwić za pomocą metod, jakie
nie są zabronione regułami gry. Jest to nic innego, jak lekcja
wychowania obywatelskiego, podczas której młodzież uczy się
współdziałania, rzetelnego realizowania wyznaczonych obowiązków,
odpowiedzialności za powierzone im zadania, dążenia do wspólnych
celów przy respektowaniu obowiązujących reguł gry, poszanowania dla
przeciwników, znoszenia porażek i cieszenia się sukcesami. Ponieważ
młodzież uczestniczy w takiej grze z przyjemnością i zaangażowaniem,
efekty wychowawcze są znacznie większe, niż gdyby miała w tym czasie
wysłuchać referatu o powinnościach obywatelskich.